Een Italiaanse tuin is een georganiseerde, goed onderhouden tuin met strakke indeling. De begroeiing is kleurrijk en brengt de Mediterrane sfeer in de tuin. Met behulp van rechte paden, gesnoeide heggen en geometrische vormen is het een overzichtelijke tuin.
Rond 1400 begonnen de Italianen terug te kijken op hun gloriedagen van de Romeinse tijd. Hieruit putten zij veel kennis en kunde om het opnieuw toe te passen in alle facetten van het dagelijkse leven. De kunst bloeide op, de filosofie kwam tot leven. Dit heet de renaissance en dit vond ook zijn weg naar de architectuur van de tuinen. Een trend die zich rechtstreeks naar de Franse tuin heeft verspreid.
Je zult veel water tegenkomen in een Italiaanse tuin, maar vaak wel in een beheerste manier dus geen wilde stromen en ongerepte vijvers. De tuinen waren in die tijd alleen voor de adel en hier wilden ze graag tuinfeesten houden. Alles moest er dus keurig uitzien en ze wilden geen vieze kleding krijgen. Vandaar dat het gras kort is en de paden duidelijk in een Italiaanse tuin.
Geen Italiaanse tuin zonder renaissance
Het moge duidelijk zijn dat de renaissance een grote invloed heeft gehad op hoe Italianen hun tuinen indeelden in deze tijd. Zo groot zelfs dat je kunt stellen dat zonder de renaissance er geen tuinen in Italiaanse stijl zouden zijn.
We weten dat ze dus keken naar hoe de Romeinen het deden. Maar wat hebben ze dan precies overgenomen? Vooral het centraal zetten van de kunst zie je terug. Temidden van de buxusbomen en hagen staan standbeelden geïnspireerd door de Romeinse beeldhouwkunde. Vaak zijn dit mythische gebeurtenissen en figuren die staan afgebeeld zoals de Romeinse goden. In de vijvers en waterpartijen zie je beeldhouwwerken die meer neigen richting zeenymphen en waterwezens uit de oudheid.
Wat betreft planning zie je veel rechte lijnen terug uit de Romeinse tijd. Door rechte lijnen te trekken met paden kun je de overkant altijd zien. In combinatie met lage stenen muren schept dit schept overzicht in de tuin in Italiaanse stijl.
De geleerden en architecten die deze tuinstijlen hebben geïntroduceerd hebben hun opleiding gehad in het klooster van het oude Italië. Hier werd de grond netjes in vier stukken gedeeld in de tuin. Vanaf de 15e eeuw begonnen de welgestelde meer en meer rijkdom te vergaren. Hun uitgaven stegen hiermee gelijkmatig. Dit betekende meer werk voor de architecten die hun ideeën los konden laten op de Italiaanse renaissancetuin. Hier zie je precies wat ze hebben geleerd in hun studietijd: het opdelen van de tuin in vier gelijke stukken. Elk kwart heeft z’n eigen bedoeling. Van tevoren werd dus bedacht waarvoor dit stuk van de tuin zou dienen. Dit kan voor plezier zijn, voor bedenking, als eetbare tuin zoals een boomgaard of simpelweg voor versiering. Wat betreft de plaatsing zien we dat de sierlijke delen van de renaissancetuin dikwijls aan het begin (bij de ingang) of dicht tegen het huis aanstaan. Zo kun je maximaal genieten van je eigen uitzicht of gasten imponeren die langskomen.
De eetbare tuin staat vaak dicht op de keuken. Soms was er een doorgeefluik waardoor de bediening vroeger kon samenwerken in twee teams: de ene plukt alle vruchten van de bomen en levert ze tot aan de keuken, de andere bereiden meteen het verse eten voor de gasten.
Symmetrie is een belangrijk element in de Italiaanse renaissance tuin. Het komt uit de wiskunde waar je met exacten werkt. Ook geeft het aan dat de mens de natuur beheerst en niet andersom. Het geeft weer hoe de mens vanuit een kwetsbare positie is opgeklommen naar een positie waarin ze dit kunnen doen. Het is het idee van de overwinning door de ratio, maar tegelijkertijd gestijld zodat het aantrekkelijk blijft. Temidden van de tuinen vind je vaak een kunstwerk, denk aan een mooie vijver met een fontein of een flink standbeeld. Wat je hier ook neerzet, het is je centrale punt van de renaissancetuin, het moet inspirerend zijn en de aandacht trekken van ieder die de tuin inloopt. Zo zijn ze ook gebouwd. Vanaf de ingangspoort kun je meteen de vier kwarten herkennen met het standbeeld in het midden.
Alleen omdat er strikte regels zijn aan het aanleggen van een Italiaanse renaissancetuin betekent niet dat er niet genoten mag worden. Verspreid over het gehele gebied tref je ongetwijfeld meerdere zitplaatsen aan waar je tot rust kan komen. Niet alleen voor twee personen, maar ook meer. Deze zitplaatsen kunnen in de buitenlucht staan of overdekt zijn omdat ze onder een pergola staan. Het komt regelmatig voor dat er meerdere pergola’s op één grondgebied staan.
Waar kan ik voorbeelden van de Italiaanse renaissance tuinen vinden?
Villa ‘d Este
In Tivoli nabij Rome vind je dit prachtige villacomplex met een uitgestrekt gebied aan groen er omheen. De ontwerper Pirro Ligoro heeft het in 1550 aangelegd, waarbij geen twijfel is dat hij geïnspireerd is door de kunsten van de oudheid. Je ziet veel invloeden van het oude Rome erin terug. Het verlangen om terug te gaan naar de gloriedagen is een sentiment wat je naar voren ziet komen in alle Italiaanse renaissancetuinen. Het geheel is een compleet beeld: je hebt de wonderlijke achtergrond van de heuvellandschappen, het favoriete terras waar je een goed overzicht van de tuin en daaromheen krijgt. Al in al is het een toevluchtsoord geweest voor de kardinaal van Ferrara, Ippolito d’Este. Je ziet duidelijk dat hij de bezoekers heeft willen imponeren met het ontwerp en indeling.
We beginnen onderaan en vinden daar het bouwwerk van de theatre d’Eau. Als we onze weg vervolgen komen we langs de wapenschilden van de d’Este familie. Helemaal aan het eind moeten we de trap op om te kunnen genieten van het uitzicht.
Chateau Villandry
Om de rennaissacetuin van kasteel Villandry te bezoeken moeten we de grens over naar Frankrijk. Tours om precies te zijn. De grond is opgedeeld in twee kleinere delen, de Jardin d’Ornement en de Jardin Potager. In de eerste draait het allemaal om de liefde. Door middel van knap hovenierswerk zijn de planten omgetoverd tot toneelstuk. Je ziet er vier verschillende soorten liefde in terug: de liefhebbende, de tragische, de grillige en de dwaze. Elk van de buxusbomen is zo geknipt dat het niet te missen is wat ze uitbeelden. De gedachten erachter maken het een interessante tuin omdat het niet alleen om de pracht en praal gaat.
In de Jardin Potager vinden we een moestuin. Maar niet zo maar een, de planten die geselecteerd worden om hier te staan hebben allemaal iets bijzonders. De ene heeft een unieke kleur en de ander een zeldzame vorm. Als je er een keer naar toegaat kijk je je ogen uit en kun je alleen maar bedenken wat de verzamelaar ertoe heeft gezet om deze planten eruit te kiezen.
Alles heeft een functie in de Italiaanse tuin
De meeste Italiaanse tuinen zijn opgedeeld in duidelijke gebieden met ieder een aparte functie. Denk aan de kleurrijke en geurrijke gedeeltes in het midden van de tuin vol met bloemen voor een plezierige wandeling. Eromheen vind je afgebakende gebieden met tuinsets waar de adel rustig kon genieten van de tuin en een goed gesprek in het zitgedeelte van de tuin. Tot slot zijn de patio’s en gebieden eromheen gevuld met schaduwrijke bomen zodat je niet te veel blootgesteld werd aan de zon.
De adel uit die tijd was van mening dat alleen de arme boeren op het platteland bruin werden door de lange dagen arbeid op het veld. Zij wilden daar dus niet dat men met hen zou associëren dus deden ze er alles aan om uit de zon te blijven. Het liefst bleven ze zo bleek mogelijk. Dit zie je ook terug in de architectuur van de Italiaanse tuin. Er is veel schaduw te vinden, maar wel op de daarvoor aangewezen plekken. Want zoals we weten heeft alles een eigen plek en functie in de tuin. Deze kunstmatige manier van een tuin maken staat haaks op het idee van de Engelse cottage tuin wat later meer in trek werd.
Zelfs in niet fysieke termen hebben tuinen een bepaald doel. Zoals een van de grondleggers van de Italiaanse stijl, Francesco Petrarca, heeft gedaan. Over zijn Fontaine-de-Vaucluse in Zuid-Frankrijk zegt hij dat de schaduwrijke omgeving en rustige levensstijl iedereen aan het denken zet en daarom geschikt is om over filosofische dingen na te denken.
Weinig versieringen in de tuin
De kunst moet centraal staan in de Italiaanse tuin. Dit zijn de standbeelden en andere kunstwerken zoals fresco’s. Het enige wat deze aandacht doorbreekt wat betreft versieringen zijn de motieven in de stenen muren en de terracotta plantenbakken voor de grote planten. Je zult er dus geen potjes of tuinkabouters vinden.
De paden zijn vaak gevuld met kiezelstenen van min of meer dezelfde kleur. De tuin ontleent zo goed als alle kleuren aan de Mediterrane bloemen en planten en de fresco’s op de muren.
De overige versieringen in de Italiaanse tuin zijn vooral gemaakt van steen en herinneren aan de oudheid: onderstukken van pilaren en zuilen zoals gebruikt bij de oude tempels. Ruïnes van deze tempels kunnen ook gebruikt worden als versiering. Het onderbreekt de rechtlijnigheid van de rest van de tuin.
Klimaat en onderhoud heeft invloed op de keuzes in de Italiaanse tuin
We zien dat de keuzes die gemaakt zijn in de Italiaanse tuin gebaseerd zijn op wat er toen makkelijk te onderhouden was. Niet alle planten en bloemen waren toen beschikbaar, maar uit de beschikbare planten hebben ze vaak gekozen voor groenblijvende planten.
Alhoewel het ‘s winters flink kan regenen in Italië zijn de zomers vooral droog. Gras wordt tijdens deze periode erg kwetsbaar en daarom kiezen de architecten voor stenen kiezelpaden tussen de grasvelden. Het is niet de bedoeling om op de grasvelden te lopen. Niet dat de adel dat idee überhaupt in hun hoofd haalden aangezien ze hun kleding netjes wilden houden. Onder de stenen ligt vaak een schorslaag of ander opvulmateriaal om onkruid te verdrijven.
Het idee van een eetbare tuin was erg populair in die tijd. Dit houdt in dat er in de tuin vruchtdragende planten en bomen staan. Idealiter stonden deze onderdelen van de Italiaanse tuin direct naast de keuken. De adel hoefde dan niet gestoord te worden door het personeel die het eten klaarmaakten voor de grote tuinfeesten die werden gegeven.
Fresco’s als versiering van de gebouwen
Fresco’s zijn schilderingen die direct op nat kalksteen wordt geschilderd. Vaak zijn dit kleurrijke schilderingen en passen goed bij de bloemen in de Italiaanse tuin. Bovendien is deze schilderstijl ontwikkelt in Italië. Door de versieringen van de muren dicht bij huis te houden geeft het een authentieke sfeer in de tuin.